W Baranowie Sandomierskim często bywałam jako mała dziewczynka. To zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od mojego miasta rodzinnego, czyli Ostrowca Świętokrzyskiego. Ostatnio naszła mnie wielka ochota, żeby po latach odwiedzić to miejsce i sprawdzić jak bardzo się zmieniło. I tak w pewien niedzielny, letni poranek namówiłam tatę, wsiedliśmy w samochód i po około godzinie zawitaliśmy u bram Zamku w Baranowie Sandomierskim.

Baranów Sandomierski to niewielkie miasto znajdujące się w województwie podkarpackim. Chociaż liczba jego mieszkańców nie przekracza aktualnie 1500, ta niepozorna miejscowość cieszy się długą i bardzo ciekawą historią – prawa miejskie uzyskała już w XIV wieku z rąk samego Kazimierza III Wielkiego. Prawdopodobnie jego nazwa może być związana z hodowlami baranów, które w przeszłości znajdowały się na tych terenach. To, co wyróżnia Baranów to późnorenesansowa, majestatyczna budowla, która swoim pięknem od wieków zachwyca turystów. Mowa o zamku, który stanowi najcenniejszą i najpiękniejszą dawną rezydencję magnacką tamtego regionu. Zamek, często nazywany „Małym Wawelem”, należy do najpiękniejszych i najlepiej zachowanych zamków w Polsce. Co więcej – to jeden z najlepiej zachowanych obiektów architektury renesansowej w Europie!

Co nieco o historii zamku

Zamek został wzniesiony pod koniec XVI wieku w miejscu dawnego średniowiecznego, obronnego dworu rycerskiego. W XV wieku dwór baranowski należał do szlacheckiej rodziny Baranowskich, a potem przeszedł w posiadanie rodu Górków. W 1569 roku Stanisław Górka sprzedał swoje włości  Rafałowi Leszczyńskiemu. Wspaniałą architekturę, ukształtowaną na wzór królewskiego Wawelu w Krakowie, rezydencja zwana „Małym Wawelem” zawdzięcza najprawdopodobniej włoskiemu architektowi i rzeźbiarzowi Santi Gucci’emu. Ostatnim właścicielem zamku z rodu Leszczyńskich był Rafał X, którego syn – Stanisław Leszczyński, był królem Polski.

Zamek w Baranowie Sandomierskim przechodził kolejno w posiadanie rodzin Wiśniowieckich, Sanguszków, Lubomirskich, Małachowskich, Potockich i Krasickich. W 1867 roku wystawione na licytację dobra baranowskie nabył Feliks Dolański, a następnie zamek odziedziczył Stanisław Dolański, który postanowił odrestaurować obiekt zniszczony po pożarze z 1898 roku. Wtedy też przeprowadzono znaczące zmiany w rozkładzie pomieszczeń – w narożnej komnacie parteru urządzono secesyjną kaplicę. Została ozdobiona imponującymi witrażami Józefa Mehoffera oraz ołtarzem z wyjątkowym obrazem Jacka Malczewskiego zatytułowanym „Matka Boska Niepokalana”. W posiadaniu rodziny Dolańskich zamek pozostał do wybuchu drugiej wojny światowej.

W czasie II wojny światowej w zamku znajdował się niemiecki zarząd powierniczy, a na początku 1944 roku zamek został zajęty przez Wermacht, a część jego pomieszczeń zamieniono w magazyn sprzętu wojskowego i broni.  Czasy wojenne i krótki okres po jej zakończeniu zostawiły okrutne piętno na stanie technicznym zamku. Nie dbali o niego ani hitlerowcy, ani tym bardziej Sowieci, którzy zdewastowali jego wnętrza kradnąc co się da i paląc w nich ogniska z posadzek i zabytkowych mebli. Po zakończeniu działań wojennych, ówczesna władza ludowa zamieniła zamek na stajnie i magazyn – przechowywano w nim zboża i nawozy sztuczne, na potrzeby miejscowej ludności. Po zniszczeniach dokonanych podczas wojny, zamek w latach 1959-1969 został odbudowany i odrestaurowany przez państwo.

Zamek w Baranowie Sandomierskim jest budowlą trzykondygnacyjną i został wzniesiony na planie prostokąta. Posiada cztery okrągłe baszty w narożach, prostokątną wieżę pośrodku ściany frontowej oraz wewnętrzny dziedziniec otoczony pięknymi, dwukondygnacyjnymi krużgankami. Wnętrza zamku dekorowane są przez Jana Chrzciciela Falconiego oraz Tylmana z Gameren.

Zwiedzanie zamku

Zwiedzanie zamku rozpoczyna się od dziedzińca, znajdujący się na wysokości pierwszej kondygnacji. Takie rozwiązanie miało chronić mieszkańców zamku przed częstymi wylewami Wisły. Dziedziniec otaczają z trzech stron skrzydła mieszkalne, a od południa całość zamknięto ścianą parawanową. To właśnie dzięki charakterystycznym cechom nawiązującym do Zamku Królewskiego w Krakowie takim jak portale, arkady i słynne schody wachlarzowe, zamek w Baranowie nazywany jest „Małym Wawelem”. Na dziedzińcu znajduje się wejście do kaplicy, która powstała w trakcie odbudowy zamku po pożarze w 1898 roku. Ówczesny właściciel Stanisław Dolański zaangażował do pracy w kaplicy znanych artystów krakowskich. Uwagę zwracają wspaniałe witraże zaprojektowane przez Józefa Mehoffera. Niestety, do dnia dzisiejszego – poza jednym znajdującym się nad wejściem do kaplicy, zachowały się jedynie kopie. Oryginalna jest polichromia na drewnianym stropie również jest autorstwa Mehoffera. Z kolei autorem tryptyku do drewnianego ołtarza jest Jacek Malczewski.

Zwiedzanie zamku odbywa się tylko z przewodnikiem o każdej pełnej godzinie. Ze względu na komercyjne wykorzystanie pomieszczeń, na zamku organizowane są różne imprezy, w tym wesela czy konferencje. Zamek w Baranowie dysponuje również restauracją serwującą kuchnię regionalną i hotelem, dla potrzeb którego odremontowano dwie stajnie.

Spacer po zamkowych ogrodach

Po zwiedzaniu obiektu można przysiąść i odpocząć w parku. Zamek otoczony jest 16-hektarowym obszarem parkowym. Za zamkiem ogród w stylu angielskim, po lewej od głównego wejścia ogród w stylu włoskim i w stylu francuskim. Na terenie parku znajduje się także Zamkowa Akademia Golfa, przy której sąsiaduje oranżeria z zapleczem gastronomicznym. Sprzedają tam pyszne lody rzemieślnicze 🙂 Dostęp do części parkowej oraz dziedzińca zamku jest płatny.

Tajemnice zamkowego przyziemia

W podziemiach baranowskiego zamku znajduje się udostępniona dla zwiedzających zbrojownia rycerska, w której odbywają się często wystawy czasowe. Tutaj już możemy zwiedzać na własną rękę. Zbiory tam zebrane składają się na ekspozycję liczącą kilkaset przedmiotów o niezwykłej randze – militaria z okresu od XVII do XIX wieku. Wystawa licząca ponad 700 eksponatów jest niezwykłym i niepowtarzalnym świadectwem dawnej potęgi państwa polskiego i posiada bardzo cenną, niekiedy wręcz unikalną wartość historyczną. Skłamałabym, gdybym powiedziała, że te wszystkie lśniące zbroje i broń nie zrobiły na mnie wrażenia.

Z kolei w drugim podziemnym pomieszczeniu znajduje się galeria porcelanowych figurek i naczyń. Większość z nich pochodzi z zakładów ceramicznych w Ćmielowie.

Legendy związane z zamkiem

• O mścicielce Aueli

Zanim zamek został wybudowany, właściciel tutejszej osady obronnej – rycerz Jakszy – zapragnął powiększyć swą siedzibę. Ze względu na słabe zaludnienie okolicy trudno było mu znaleźć tanią siłę roboczą, tym bardziej że był skąpy. W związku z tym wysłał swych ludzi na daleką Warmię, aby sprowadzili mu niewolników, których będzie można zaciągnąć do pracy. Wyprawa się powiodła i wkrótce rozpoczęto budowę nowej rezydencji. Wśród jeńców była piękna kobieta o imieniu Auela, która po pewnym czasie zwróciła uwagę Jakszyca. Rycerz zaczął ją faworyzować, aż w końcu zaproponował małżeństwo. Auela odrzuciła jednak propozycję co tylko rozzłościło okrutnego pana – w ramach zemsty kazał ją bić i głodzić. Auela namówiła resztę swoich towarzyszy, żeby zbiec i dać solidną nauczkę swemu oprawcy. Gdy tylko nadarzyła się okazja, wszyscy uciekli biorąc ze sobą także Jakszyca. Odwdzięczyli mu się tym samym – musiał pracować jak niewolnik w ich grodzie na Warmii. Z czasem zachodziła w nim przemiana i stawał się coraz lepszym człowiekiem. Widząc to, mieszkańcy Warmii postanowili go uwolnić. Gdy po latach wrócił do swej posiadlości, ludzie bardzo obawiali się jego gniewu i zemsty, jednak Jakszyc zmienił się nie do poznania i nikogo już w życiu nie skrzywdził.

• O ocaleniu zamku przed Szwedami

W trakcie najazdu Szwedów na Polskę,  Rafał Leszczyński – ówczesny właściciel zamku – wyruszył z darami do obozu partyzantów Czarnieckiego stacjonujących w obozie nad Sanem. W zamku pozostała tylko jego córka oraz służba przygotowująca wigilijną wieczerzę. Nagle ktoś krzyknął, że Szwedzi zbliżają się do zamku. Młoda Leszczyńska rozkazała zaryglować bramę i udała się do baszty, w której znajdował się kaplica – tam zaczęła się modlić przed słynącym cudami obrazem Matki Boskiej. Gdy Szwedzi przystąpili do szturmu bramy, nakazała otworzyć tajne przejście łączące zamek w Baranowie z Sandomierzem. Wszyscy znajdujący się na zamku udali się do lochu, ale sama Leszczyńska nadal modliła się w kaplicy. Nagle pojawiła się wielką czarną chmurę, która spowiła niebo – posypał się z niej kamienny grad, który wywołał popłoch wśród Szwedów. Ich zbroje nie dały rady oprzeć się spadającym na nich z potworną siłą kamieniom. Najeźdźcy zaczęli uciekać gdzie pieprz rośnie, a zamek i ukrywający się w nim ludzie zostali uratowani. Podobno ci co stali w pobliżu młodej Leszczyńskiej widzieli otaczający ją obłok, który znikł tuż po nabożeństwie.

• O Białej Damie

Jak każdy przyzwoity zamek, również ten w Baranowie Sandomierskim posiada swoją zjawę. Jednak w przeciwieństwie do innych, tutejsza Biała Dama nie ma na celu straszenia turystów, a ochronę zamku (w ramach pokuty). Niegdyś mieszkała tutaj dziewczyna, którą cechowała niespotykana buta i próżność. Była tak piękna, że jej uroda opiewana była w pieśniach po całej okolicy, a na brak adoratorów nie mogła narzekać. Dwóch z nich zakochało się po uszy i postanowiło rozwikłać spór o rękę panny stając w pojedynku. Ich walka była tak zażarta, że polegli oboje. Dziewczynę uznano winną ich śmierci i zamurowano w baszcie. Od chwili śmierci błąka się ona po okolicy i wypatruje któregoś ze swoich niedoszłych lubych. Podobno czasami jeden z nich również pokazuje się na zamku, ale widzieli go tylko nieliczni.

Zamek w kulturze współczesnej

• W zamkowych salach, krużgankach i na dziedzińcu kręcony był serial „Czarne chmury” oraz filmy: „Barbara Radziwiłłówna” i „Klejnot wolnego sumienia”.

Informacje praktyczne

• Adres: ul. Zamkowa 22, Baranów Sandomierski
• Strona internetowa: https://www.baranow.com.pl/
• Godziny otwarcia: sezon letni (1 kwietnia – 30 września), godz.: 10.00 – 19.00 (18.00 ostatnie wejście z przewodnikiem); sezon zimowy  (1 listopada – 31 marca), godz.: 9.00 – 17.00 (16.00 ostatnie wejście z przewodnikiem); październik, godz.: 10.00 – 19.00 (18.00 ostatnie wejście z przewodnikiem).
• Cennik biletów: 8 zł normalny, 5 zł ulgowy; (dziedziniec zamkowy, zabytkowy park, oranżeria, historyczne ogrody); 12 zł (trasa turystyczna w zamkowym przyziemiu); pakiet 32 zł normalny, 25 zł ulgowy (wejście do parku i ogrodów, zwiedzanie zamku, zwiedzanie podziemnej trasy turystycznej, wybicie pamiątkowej monety).
• Trasa zwiedzania z przewodnikiem wynosi ok. 60 minut i obejmuje: arkadowy dziedziniec zamku, secesyjną kaplicę zamkową i historyczne wnętrza zamku.
• Zwiedzanie muzeum odbywa się co godzinę wyłącznie z przewodnikiem w grupach minimum 5 osobowych.
• Zwiedzanie  tajemnic zamkowego przyziemia trwa ok. 30 minut i odbywa się indywidualnie.

Wszystkie zdjęcia umieszczone w tym poście są moją własnością, chyba że zaznaczono inaczej. Kopiowanie i używanie bez mojej zgody jest zabronione.